-
1 дөнья
сущ.1) мир, вселе́нная, мирозда́ние книжн.; поднебе́сная уст.; народно-поэт. || мирово́йдөньяның берлеге — еди́нство ми́ра
дөньяның барлыкка килүе (килеп чыгуы, яралуы) — происхожде́ние вселе́нной
объектив (материаль) дөнья — объекти́вный (материа́льный) мир
2)а) мир, свет, земно́й шар, плане́та || мирово́йдөнья кисәкләре — ча́сти све́та
бөтен дөньяны әйләнү — объе́хать весь мир
дөньяда беренче космик очыш — пе́рвый в ми́ре косми́ческий полёт
дөнья әйләнә сәяхәт — путеше́ствие вокру́г све́та (Земли́)
дөнья чемпионы — чемпио́н ми́ра
дөнья сугышы — мирова́я война́
дөнья базарына чыгу — вы́йти на мирово́й ры́нок
б) (весь) мир, (весь) свет, все лю́ди, всё челове́чествомоны бөтен дөнья белә — э́то зна́ет весь мир (весь свет); э́то зна́ют все (все лю́ди)
бөтен дөньяга танылу — просла́виться на весь мир; станови́ться всеми́рно изве́стным
дөнья безгә карый — челове́чество (весь мир) смо́трит на нас
дөнья мәсхәрәсенә калдыру — опозо́рить пе́ред все́ми (всем ми́ром)
3) мир, среда́, укла́д жи́зни (обще́ственный) стройантик дөнья — анти́чный мир
иске дөнья — ста́рый мир
капиталистик дөнья — капиталисти́ческий строй
дөньяны үзгәртеп кору — преобразова́ть мир
4) мир, (окружа́ющая) среда́, сфе́рахайваннар дөньясы — живо́тный мир; фа́уна
үсемлекләр дөньясы — расти́тельный мир; фло́ра
су асты дөньясы — подво́дный мир
җир асты дөньясы — подзе́мный мир
5)а) жизнь, житьё || жите́йский, мирско́йдөньяга үз күзләрең белән карау — смотре́ть на жизнь (мир) свои́ми глаза́ми
дөнья үзе өйрәтә — жизнь сама́ у́чит
дөньяны аңламау — не понима́ть жизнь
дөньядан бизү (тую) — потеря́ть интере́с к жи́зни
дөнья эшләре — жите́йские дела́
дөнья мәшәкатьләре — жите́йские (мирски́е) забо́ты
дөнья ыгы-зыгысы — мирска́я суета́
••дөнья дөнья инде — погов. жизнь есть жизнь
дөнья - үлемле, көн - ахшамлы — посл. ≈ всему́ есть коне́ц (преде́л)
б) рел. жизнь, мир (земно́й, загро́бный)бу дөнья — э́тот мир; земна́я жизнь
теге дөнья — тот мир, загро́бный мир (жизнь)
фани дөнья — бре́нный (тле́нный) мир
дөнья куласа, әйләнә дә бер баса — всё мо́жет измени́ться; всё течёт, всё меня́ется
6) в разн. знач. мир, о́бласть, сфе́ра (кого-л., чего-л.)музыка дөньясы — мир му́зыки
әдәбият дөньясы — мир литерату́ры
коллар һәм ачлар дөньясы — мир голо́дных и рабо́в
матурлык дөньясы — мир красоты́
фән дөньясы — нау́чный мир
кешенең эчке дөньясы — вну́тренний мир челове́ка
уйлар һәм хисләр дөньясы — мир чувств и мы́слей
7) разг.; в знач. нареч. о́чень мно́го, у́ймамәйданда дөнья халык — на пло́щади о́чень мно́го (у́йма) наро́ду
дөнья вакыт үтте — прошла́ у́йма вре́мени
эш дөнья — у́йма дел
дөнья акча тоту — израсхо́довать о́чень мно́го (у́йму) де́нег
•- дөнья күләмендәге
- дөньяны сиземләү
- дөньяны тою
- дөнья төзелеше
- дөнья хәбәрләре
- дөнья хәлләре
- дөньяга караш
- дөньяга мөнәсәбәт
- дөньяны аңлау••дөнья аныкы (дөнья безнеке; дөнья минеке) — быть (чу́вствовать себя́) на седьмо́м не́бе; быть (чу́вствовать себя́) на верху́ блаже́нства; попа́сть на седьмо́е не́бо
дөнья ачылу — ( кому) откры́тие ми́ра (жи́зни)
дөнья әйтү — говори́ть у́мные (де́льные) слова́ (сове́ты)
дөнья бабай — жизнь-нужда́
дөнья байлыгы — ро́скошь
дөнья бәясе — на вес зо́лота
дөнья бәясе торырлык — о́чень дорого́й
дөнья белән исәпләшмәү — не счита́ться с но́рмами жи́зни
дөнья белән саубуллашу — прости́ться с жи́знью ( умереть)
дөнья бетү — см. ахыр заман
дөнья болгату (дөнья бутап йөрү) — баламу́тить
дөнья газабы күрү (дөнья газабы тату; дөнья газабы чигү; дөнья мәшәкате күрү; дөнья мәшәкате тату; дөнья мәшәкате чигү) — мы́кать век (жизнь)
дөнья гизү — стра́нствовать, путеше́ствовать, скита́ться по све́ту
дөнья гүзәле — пи́саная краса́вица; короле́ва красоты́
дөнья җәһәннәме — ад кроме́шный
дөнья җимерелмәс — ничего́ (стра́шного) не случи́тся
дөнья җимерелү — ≈ свет поме́рк в глаза́х
дөнья йөзе — бе́лый (бо́жий) свет
дөнья каруны — прост. мирое́д, жа́дина
дөнья киң — свет кли́ном не сошёлся
дөнья корткычлары — парази́ты о́бщества
дөнья көтә белми торган — непракти́чный, нео́пытный
дөнья көтү (дөнья сөрү) — жить, существова́ть; вести́ жизнь (хозя́йство)
дөнья кубару (дөнья куптару; дөнья күтәрү; дөнья туздыру) — подня́ть переполо́х (сканда́л); переполоши́ть, взбудора́жить
дөнья кубарып (дөнья куптарып; дөнья күтәреп; дөнья туздырып; дөнья җимереп) — во всю ива́новскую (о́чень гро́мко, о́чень бу́рно и т. п.)
дөнья кубарып йөрү (дөнья куптарып йөрү) — переполоши́ть, взбудора́жить
дөнья кубу — переполоши́ться, всполоши́ться
дөнья куу — стреми́ться нажива́ть добро́; быть ненасы́тным (жа́дным)
дөнья кую — сконча́ться, преста́виться
дөнья күзләре йомылу — ≈ усну́ть ве́чным (после́дним) сном
дөнья күрмәгән — не позна́вший жи́зни, нео́пытный; ма́ло ка́ши ел прост.
дөнья күчсә дә — хоть (е́сли да́же) свет перевернётся
дөнья оҗмахы — земно́й рай; ра́йская жизнь
дөнья рәхәте — ≈ не жизнь, а мали́на
дөнья сираты — уст. прохожде́ние призывно́й коми́ссии
дөнья терәге (дөнья тоткасы) — опо́ра жи́зни; подде́ржка (в чём-л.)
дөнья тигезләнү (дөнья түгәрәкләнү; дөнья төгәлләнү) — вздохну́ть свобо́дно (облегчённо)
дөнья төзәлү (дөнья рәтләнү; дөнья җайлану) — ула́диться, нала́диться, устро́иться ( о жизни)
дөнья тулган — о́чень мно́го; хоть пруд пруди́
дөнья фани — жизнь быстроте́чна; мир не ве́чен
дөнья яралганнан бирле — с те́х по́р как существу́ет мир; с сотворе́ния ми́ра
дөнья яңгыратып — во всё го́рло (крича́ть); во всё ива́новскую
дөньяга баш булу (дөньяга баш хаким булу) — хозя́йничать, госпо́дствовать
дөньяга җигелү — окуну́ться (погрузи́ться, уходи́ть) с голово́й в жите́йские (мирски́е) забо́ты
дөньяга катышу — обща́ться с ми́ром
дөньяга килү — появи́ться на свет; роди́ться ( о ребёнке)
дөньяга китерү — произвести́ на свет, роди́ть (ребёнка)
дөньяга күренерлеген калдырмау (дөньяга чыгарлыгын калдырмау; йөзенә күренерлеген калдырмау; йөзенә чыгарлыгын калдырмау) — вы́ставить на позо́р; покры́ть позо́ром книжн.
дөньяга сыймый йөрү (дөньяга сыймастай булып йөрү) — ходи́ть го́голем (ко́зырем) прост.
дөньяга таралу (дөньяга таралу; дөньяга фаш булу; дөньяга җәелү) — вы́ступить (всплыть, вы́плыть, вы́йти) на свет бо́жий
дөньяга фаш итү — см. дөньяга чыгару 2)
дөньяда бер — еди́нственный в ми́ре, уника́льный
дөньяда булмаган — необыкнове́нный, из ря́да вон выходя́щий
дөньяда юк — нет в живы́х, у́мер
дөньяда яшәү яки үлем мәсьәләсе — вопро́с жи́зни и́ли сме́рти
дөньядан бизү (дөньядан тую) — разочарова́ться в жи́зни; потеря́ть интере́с к жи́зни
дөньядан ваз кичү — отреши́ться/отре́чься от жи́зни
дөньядан китү (дөньядан кичү; дөньядан күчү; дөньядан кайту; дөньядан үтү) — уйти́ из жи́зни
дөньядан сәфәр итү — эвф. отправля́ться в мир ино́й; умере́ть
дөньядан югалу — забы́ться
дөньяны дер селкетеп — о́чень си́льно; во всю си́лу (мощь)
дөньяны онытып — забы́в обо всём
дөньяны сасыту — наболта́ть с три ко́роба (сплетни о ком-л, о чём-л.)
дөньяны тату — позна́ть жизнь
дөньяны тибеп (дөньясына тибеп) — прост. на широ́кую но́гу; разгу́льно
дөньяны ут алса да — ≈ случи́сь хоть пото́п; несмотря́ ни на что́
дөньяныкы дөньяда бетсен — свести́ счёты; не оста́вить на загро́бный суд
дөньяның асты-өскә килү — перевёртываться/переверну́ться вверх (кве́рху) дном
дөньяның астын-өскә әйләндерү — переверну́ть весь мир
дөньяның ачысын-төчесен тату — испи́ть (го́рькую ча́шу) до дна; испи́ть го́речь жи́зни
дөньяның дүрт ягына — на все четы́ре сто́роны
дөньяның дүрт ягыннан — со всех концо́в све́та
дөньяның очында (дөньяның кырыенда) — на краю́ све́та (о́чень далеко́)
дөньясы асты-өскә килсен — хоть кол на голове́ те́ши; случи́сь хоть пото́п; да́же е́сли весь свет перевернётся
дөньясын күрәсе килмәү — всё опосты́лело
дөньясын оныту — забы́ть обо всём на све́те
дөньясын таныту — показа́ть, где ра́ки зиму́ют прост.
дөньясын теттереп (дөньясын типтереп; дөньясын җимерттереп) — припева́ючи, разгу́льно; на всю (по́лную) кату́шку прост. (жить, весели́ться, пра́здновать и т. п.)
- дөнья бетерепдөньясына исе китмәү — быть беспе́чным; хоть трава́ не расти́
- дөнья бозу
- дөнья бутау
- дөнья кадәр
- дөнья хәтле
- дөнья чаклы
- дөнья күрү
- дөнья малы
- дөнья тулы
- дөнья хәле
- дөнья шаулату
- дөньяга чыгару
- дөньяга чыгу
- дөньядан хәбәрсез
- дөньядан хәбәре юк
- дөньяны күргән
- дөньяны күп күргән
- дөньяны оныту
- дөньяның астын-өскә китерү -
2 мактанчык
1. сущ.хвасту́н, хвасту́нья, хвастуни́шка, самохва́л; бахва́л прост.; горде́ц2. прил.тыйнакның кулы эшләр, мактанчыкның теле эшләр — (посл.) скро́мный рабо́тает рука́ми, хвасту́н - языко́м
высокоме́рный, зано́счивый, хвастли́вый, кичли́выймактанчык кешенең бар акылы мактануга китәр — (погов.) хвастли́вый челове́к весь свой ум тра́тит на самовосхвале́ние
-
3 ансыз
нареч.1)а) без него́ (неё); без его́ (её) уча́стия (соде́йствия, по́мощи, прису́тствия и т. п.) (начать что, провести заседание, совершить сделку, оформить документы)корал кирәк, ансыз эшләп булмый — ну́жен инструме́нт, без него́ невозмо́жно рабо́тать
ярдәмче кирәк, ансыз кыен — ну́жен помо́щник, без него́ (его́ по́мощи) тру́дно
б) при замещении слов, имеющих форму только мн. ч. без нихансыз (күзлексез) укый алмый — без них (очко́в) он не мо́жет чита́ть
шахматны яраткан кеше ансыз ямь тапмый — кто лю́бит ша́хматы, тому́ ску́чно без них
2) без э́того (того́)ансыз да эссе — и без э́того жа́рко
сәүдәдә ансыз ярамый — в торго́вле без э́того нельзя́
ансыз дөнья сансыз — (посл.) без э́того и жизнь не жизнь (т. е. без удовольствий, увлечений и т. п. жить неинтересно)
-
4 бушату
перех.1)а) опора́жнивать, опорожня́ть/опорожни́ть; высыпа́ть/вы́сыпать || высыпа́ниекапчыктан онны бушату — вы́сыпать муку́ из мешка́
банкадан вареньены бушату — опорожни́ть ба́нку из-под варе́нья
б) освобожда́ть/освободи́ть || освобожде́ниекитап шкафын бушату — освободи́ть кни́жный шкаф
сумканы бушату — освободи́ть су́мку
2) выгружа́ть/вы́грузить, выгружа́ться/вы́грузиться, разгружа́ть/разгрузи́ть, сгружа́ть/сгрузи́ть; развью́чивать/развью́чить || вы́грузка, разгру́зка; развью́чивание || разгру́зочныйдөяләрнең йөкләрен бушату — развью́чить верблю́дов
судно пристаньда йөген бушатты — су́дно разгрузи́лось на при́стани
баржадан карбыз бушату — сгрузи́ть арбу́зы с ба́ржи
бушату эшләре — разгру́зочные рабо́ты
бушату бригадасы — разгру́зочная брига́да
3) разг. освобожда́ть/освободи́ть; сде́лать свобо́дным || освобожде́ние (города, квартиры, дома и т. п.)бүлмәне бушату — освободи́ть ко́мнату
4) разг. освобожда́ть/освободи́ть, разгружа́ть/разгрузи́ть || освобожде́ние, разгру́зка (от общественных обязанностей, лекций и т. п.)дәресләрдән бушату — разгру́зка от уро́ков
эштән бушату — освободи́ть от рабо́ты
5) разг.; редко освобожда́ть/освободи́ть || освобожде́ниешәһәрне дошманнан бушату — освобожде́ние го́рода от враго́в
6) перен. дели́ться/подели́ться, поверя́ть (кому) (мысли, чувства), вы́плакаться; вы́говориться; изли́ть свою́ ду́шуелап эч (күңелне) бушату — вы́плакаться
7) перен.; разг. осуша́ть/осуши́ть, опорожня́ть/опорожни́ть; опустоша́ть/опустоши́ть || осуше́ние, опустоше́ниеачыккан булган икән, ике тәлинкәне бушатты — проголода́лся, ока́зывается, две таре́лки опустоши́л
-
5 галәм
I сущ.1) ко́смос, вселе́нная; мир || косми́ческийгаләмгә очу — полёт в ко́смос
галәм төзелеше — строе́ние вселе́нной
галәм яратылышы — происхожде́ние ми́ра
галәм киңлеге — косми́ческое простра́нство
2)а) мир; челове́чество; соо́бществобөтен галәм тынып калды — зати́х весь мир
бөтен галәмне хәйран итү — удиви́ть весь мир (всё челове́чество)
бу эшкә галәм ни әйтер — что ска́жет на э́то мирово́е соо́бщество
б) уст. наро́д, лю́ди; круг люде́йдин галәме — свяще́нники, церко́вные лю́ди
шәкерт галәме — шаки́рды
сәүдә галәме — лю́ди, занима́ющиеся торго́влей
хайваннар галәме — живо́тный мир, фа́уна
үсемлекләр галәме — расти́тельный мир, фло́ра
әкиятләр галәме — мир ска́зок
4) перен. жизнькызлык галәме — де́вичья жизнь; быть де́вушкой
II нареч.; диал.; см. галәмәткызлык галәменнән чыгу — проща́ться с де́ви́чьей жи́знью; прекрати́ть де́ви́чью жизнь
галәм эш эшләнгән — сде́лано о́чень мно́го
галәм күп — сли́шком мно́го
-
6 и
I 1. межд.1) выраж. одобрение, похвалу, радушие; о, о-о, уи, дөнья бәясе кеше ул! — о, он бесце́`нный челове́к!
и-и, хуш киләсез, кадерле кунаклар! — о-о, добро́ пожа́ловать, дороги́е го́сти!
2) изумление, восхищение, восторг; ух, о, у, эх, ну и, ну-ну, вот э́то даи, нинди матур рәсем! — о, кака́я краси́вая карти́на!
и, аты да аты! — ну и конь! конь так конь!
и-и, нинди матур күренеш! — о, како́е краси́вое зре́лище!
3) удивление, догадку, недоумение, изумление; ну, ба, ба-аи-и, сез икәнсез! Күрми дә торам — ба, э́то вы! Я и не замеча́ю
и, тиздән cәгать сигез тула икән! — о, ско́ро уже́ во́семь часо́в!
и, таптың сөйләр нәрсә! — ну, нашёл о чём говори́ть!
4) несогласие; ах, ой, тьфу, ну, ну и, ну и ну, э-эхи, бу нинди сафсата! — тьфу, что за вздор!
и, җебегән авыз! — ну и размазня́!
и, менә син ничек! — э, вон ты как!
и, шулай эшләргә ярыймы соң! — ну ра́зве мо́жно так поступа́ть!
5) равнодушие, порицание; фи, нуи, безнең өчен яңалыкмыни бу! — фи (ну), ра́зве э́то но́вость для нас!
2.и, синең белән бәхәсләшеп торам ди! — фи, была́ нужда́ спо́рить с тобо́й
частица усил. при повторах гл. ох, и, ох и, ну ии орышты, и орышты соң мине! — ох, брани́ла, ох и брани́ла же меня́
IIи кычкырырга, и бәхәсләшергә тотынды — и дава́й крича́ть, и дава́й спо́рить
••игә-чөйгә килү — см. игә килү 1)
игә-чөйгә китерү — см. игә китерү 1)
игә-юньгә килү — остепени́ться
ие килү — нала́живаться, нала́диться, ула́диться
ие килсә, көе килми — (погов.) то но́ров него́ж, то хара́ктером не приго́ж
- и булу- игә кертү
- игә килү
- игә китерү -
7 туздыру
I перех.1) износи́ть, поизноси́ть; истрепа́ть || изно́скием туздыру — износи́ть оде́жду
аякчу туздыру — износи́ть о́бувь
2) перен. соста́рить, лома́ть, де́лать ста́рым ( человека)II перех.дөнья туздыра — мир (жизнь) ста́рит
1) распыля́ть/распыли́ть; поднима́ть/подня́ть || поднима́ние/подня́тие (пыли, снега и т. п.) в во́здухсм. тж. тузгытутузан туздырып чапкан атлар — ло́шади, ска́чущие, поднима́я пыль
2) см. тузгыту 1)-4)оя туздыру — разори́ть гнездо́
3) перен.а) разбаза́ривать/разбаза́рить || разбаза́риваниемирас йортын туздыру — разбаза́рить насле́дственный дом
б) транжи́рить/растранжи́рить, растра́чивать/растра́титьакча туздыру — растра́чивать де́ньги ( на пустяки)
4) срабо́тать, выполня́ть/вы́полнить (что-л.) бы́стро и с шу́мом || шу́мная, бы́страя рабо́таөйне туздырып сүттек — бы́стро разобра́ли дом
5) перен. разноси́ть/разнести́; руга́ть, обруга́ть, брани́ть, разбрани́ть•- туздырып эшләү -
8 хәйләсез
1) прил. бесхи́тростный, простова́тый, простоду́шный, неискушённый, наи́вный; недалёкий ( о человеке)хәйләсез бала — наи́вный ребёнок
хәйләсез дөнья файдасыз — (погов.) не соврёшь - зоб не набьёшь (букв. без хи́трости мир бесполе́зен)
2) нареч. простоду́шно, бесхи́тростно; добросо́вестнохәйләсез эшләү — де́лать добросо́вестно
хәйләсез күренү — показа́ться простоду́шным
-
9 ырыван
сущ.; диал.нирва́на, блаже́нствоэшләр ырыван, дөнья кәрәван — погов. дела́ то́лько блаже́нство, жизнь идёт карава́ном
См. также в других словарях:
бару — 1. Билгеле бер юнәлештә хәрәкәт итү; юнәлешле хәрәкәттә булу. Ераклашу, китү: киресе: килү 2. Нин. б. объектка юнәлү яки шуңа җитү калага б. . Кем. б. каршына (катына) килү 3. Нин. б. эш башкару максаты белән, берәр якка юнәлү, юлга чыгу яки юл… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
җен — I. и. 1. Хорафатлар буенча: кешеләргә явызлык эшләүче, үзе яратканнарга ярдәм итүче, табигатьтән өстен явыз зат 2. күч. Нәрсә белән дә булса алдый, мавыктыра торган әйбер, көч, хис символы шундый бер җене бар язның: кинәт исертеп ташлый 3. күч.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
белә — иск. бәйл. 1. Бергәлекне, юлдашлыкны белдерә 2. Нин. б. объектка яки үзара мөнәсәбәтне аныклаганда кулл. дөнья б. танышу 3. туган көн б. котлау ашыгулык б. ялгышу акка буялу б. карга агармас уку б. тиз үтәр кыш йомыш б. килдем 4. саклык б. эшлә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
белән — иск. бәйл. 1. Бергәлекне, юлдашлыкны белдерә 2. Нин. б. объектка яки үзара мөнәсәбәтне аныклаганда кулл. дөнья б. танышу 3. туган көн б. котлау ашыгулык б. ялгышу акка буялу б. карга агармас уку б. тиз үтәр кыш йомыш б. килдем 4. саклык б. эшлә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
берлә — иск. бәйл. 1. Бергәлекне, юлдашлыкны белдерә 2. Нин. б. объектка яки үзара мөнәсәбәтне аныклаганда кулл. дөнья б. танышу 3. туган көн б. котлау ашыгулык б. ялгышу акка буялу б. карга агармас уку б. тиз үтәр кыш йомыш б. килдем 4. саклык б. эшлә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
берлән — иск. бәйл. 1. Бергәлекне, юлдашлыкны белдерә 2. Нин. б. объектка яки үзара мөнәсәбәтне аныклаганда кулл. дөнья б. танышу 3. туган көн б. котлау ашыгулык б. ялгышу акка буялу б. карга агармас уку б. тиз үтәр кыш йомыш б. килдем 4. саклык б. эшлә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
галәм — 1. Материянең бер бөтен тәшкил иткән барлык формалары: планеталар, йолдыз һәм йолдызлыклар; космос 2. Җир йөзе, барлык терек һәм терек булмаган табигать; дөнья. Кешелек; җирдә яшәүче барлык кешеләр. Халык, кешеләр. Нин. б. төркем, тараф һ. б.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тәкъдирләү — кит. Берәүнең эшләгән эшен тану, уңай бәя бирү. ТӘКЪДИР ТАКТАСЫ – дини. Дөнья яратылганда ук кемнәр кайчан туып үләчәге, ничек яшәячәге турында алла тарафыннан язылган изге язу … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
